ادبیات کودکان و نوجوانان

نشريۀ تخصصي روشنان در مجلد دهم خود ، بحث ادبيات ديني كودك و نوجوان را در دو قسمت " دنياي مدرن و مفهوم كودكي" و " ادبيات ديني كودكان،مصداقها و مشكلات" در دستور كار خود قرار داده است.

     اگرچه به ادبيات ديني در حيطۀ كودك و نوجوان بيشتر از بسياري از مقولات ديگر توجه و پرداخته شده است، اما به نظر مي رسد بررسي زواياي مختلف آن ، ميزان و شكل ارائه به مخاطبين با توجه به سنشان، ونيز پيامدهاي مثبت و منفي نوع پرداختن به آن، هرگز به طور جدي مورد بحث قرار نگرفته است. روشنان در دو شمارۀ آينده، بررسي رويكردهاي مختلف به اين موضوع مهم را دنبال مي كند.

   از دوستان ، كارشناسان، پژوهشگران و صاحب نظران ادبيات كودك و نوجوان صميمانه دعوت مي كنيم ، تا با ارائۀ نظرات و راهكارهاي خود ، ما و مخاطبين روشنان را در برداشتن گامي براي نيل به اين هدف ياري فرمايند. بيان اين نكته ضروري است كه عناوين ذيل، براي ريز وبهتر مشخص شدن موضوعات آمده اند . بديهي است كه روشنان از عناوين و سئوالات جديدي كه به ذهن شما فرهيختگان مي رسد، در چارچوب ضوابط نشريه استقبال مي كند. همچنين مقالات شما مي تواند تلفيقي از چند عنوان با يك عنوان جديد باشد. 

 بخش نخست:

دنياي مدرن و مفهوم كودكي در ادبيات كودك و نوجوان

الف : تعاريف

تعريف ادبيات ديني چيست؟ (تعاريف رايج ادبيات ديني)

• تعاريف چه خاصيتي دارند و چه كاري انجام مي دهند ؟
• تعاريف در ادبيات و هنر نقشي ثابت و ذاتي دارند يا اينكه متأثر از شرايط و كنشهاي اجتماعي و محيطي متحول مي شوند ؟
• چه بخشي از اين تعاريف ثابت و غير قابل تغيير و چه لايه هايي از آن قابل تغيير است؟
• آيا تعريف ادبيات كودكان ، با مخاطب كودك ، شرايط روحي، رواني و نيازهاي او، ارتباط مستقيم يا غير مستقيم دارد؟
• كودك ، شرايط و نيازمنديهاي روحي –رواني او و مفهوم كودكي، در فرايندي طبيعي چگونه تعريفي دارد؟ آيا اين تعاريف نقشي ذاتي دارند يا متناسب با شرايط بيروني در حال تغيير و تحول هستند؟
• مفهوم كودكي از نظر شرايط رواني و عوامل دروني و ذاتي در پروسۀ تاريخي و سير تطور فرهنگ، جامعه،علم و تكنولوژي چقدر دچار تغيير مي شود؟
• به خاطر رشد تكنولوژي ارتباطات و رسانه ها و اطلاعات فراواني كه در اختيار كودك قرار مي گيرد، به نظر مي رسد كودك امروز با كودك نسلهاي گذشته تفاوتهايي جدي دارد .آيا به صرف افزايش اطلاعات و دانسته هاي كودك و بيداري زود هنگام برخي احساسات ، مي توانيم بگوييم مفهوم كودكي تغيير كرده است؟
• آيا پديدۀ تغيير مفهوم كودكي (در اثر عوامل محيطي) پديده اي مثبت ارزيابي مي شود يا اينكه مي تواند نقش منفي داشته باشد ؟
• بار اطلاعاتي كودكان ، براي آنها مفيد است يا اينكه خطراتي را نيز براي آنها در بر دارد؟
• آيا به خاطر بار اطلاعاتي افزودۀ كودكان امروز، بايد از كودكي تعريفي دوباره داد ؟ يا بايد كودكي امروز را خروج از طبيعت و معيار و خلاف قاعده و در نهايت بيماري دانست؟
• با لحاظ كردن هر يك از احتمالات فوق دربارۀ مفهوم كودكي، آيا ادبيات كودكان متأثر از مفهوم كودكي نيازمند تعريفي تازه است؟
• آيا تكوين تعاريف غلط و نادرست مي تواند خاصيت و كاركرد علوم را از مسير طبيعي خود خارج كند؟

ب: تعاريف، تمايزها و تفاوتهاي ماهوي 

 ·        تفاوت جنس و نوع تعريف در علوم تجربي و علوم انساني چيست؟

·    اگر در علوم تجربي تعاريف بر مبناي شيوۀ استقرايي، قياسي ( شناخت جزئي خواص و خاصيت پديده ها و مواد) شكل مي گيرد، آيا در علوم انساني (ادبيات و هنر) نيز تعاريف مي توانند از جنس استقرا باشند ؟

·        تعايرف در ادبيات و هنر اگر استقرايي نباشند، بر چه شيوه اي مي توانند شكل بگيرند؟

·        در تعريف ادبيات و هنر، سخن از چيستي ادبيات است، يا از كجايي آن؟

 ج : مباني : ادبيات و نصوص ديني

  ادبيات در چه سطوحي و چگونه با دين مرتبط مي شود؟

 مباني و رويكردهاي اين ادبيات از كجا به دست مي آيد؟ از نصوص ديني يا از كنشها و واكنشهاي رواني؟

 تئوريها، ديدگاهها و نظريه ها از كجا به دست مي آيند؟

معيار براي رويكرد نقد ( نقد مجرد نظريات) و نقد ساختاري و محتوايي نمونه هاي خلاق از كجا به دست مي آيند؟

تعاريف ساختاري از كجا به دست مي آيند؟ آيا از نظر ساختار ادبي، بين ادبيات ديني و غير آن و ادبيات خلق شده در جامعۀ ديني و غير آن تفاوتي وجود دارد؟ يا اينكه ساختار به عنوان ظرفي كه هر مظروفي را مي توان در آن ريخت يكسان است؟

 ادبيات ديني كودكان، تعاريف زيبايي شناسانه

بخش دوم :

 ادبيات ديني كودكان، مصداقها و مشكلات

 الف : ادبيات ديني كودك :

  آيا كودكان مخاطب جدي براي دين و پيامهاي دين هستند؟

 آيا كودك غير مكلف و غير مميز مخاطب پيام دين است؟

 آيا كودكان مفاهيم مجرد مثل : خدا، فرشتگان، روح، جن، عرش، معاد، زندگي پس از مرگريا، بهشت، دوزخ و مفاهيمي از اين دست را مي فهمند؟ چگونه ودر چه دوره اي؟

آيا ادبيات ديني كودكان، تنها ادبيات تعليمي و موعظه است؟

آيا با توجه به واقعيت مهم دورۀ كودكي (حس لذت جويي و سرگرمي) ادبيات ديني مي تواند مبتني بر لذت جويي، تفريح و خنده باشد؟

• با توجه به اينكه دنياي كودكان، دنياي فانتزي است، و فانتزي يكي از ضروريات دنياي كودكي است، قصه هاي ديني كودكان، وقايع تاريخي و ماجراها، شخصيتها و حوادث مي توانند در باز آفريني خلاق در قالب فانتزي ارائه شوند؟ يا اينكه ادبيات ديني همواره بايد بازنويسي رخدادهاي تاريخي باشد؟
• در بازآفريني وقايع ورخدادهاي تاريخي و ماجراها، چقدر امكان افزودن و كمك گرفتن از تخيل وجود دارد؟ مثلاً مي توان شخصيتها و ماجراهاي فرعي- به شرط خدشه وارد نشدن به اصل رخداد- با كمك تخيل ايجاد كرد؟
• آيا مي توان آن بخش از وقايع تاريخي را كه قسمتهايي از آن در پردۀ ابهام قرار دارد با كمك تخيل بازسازي كرد؟
• آيا قصه هاي قرآن، صرفاً بايد دستمايۀ بازنويسي و ساده نويسي باشد يا مي توان بر اساس قرآن قصه هاي متفاوتي از نظر ساختار و با استفاده از درونمايۀ قرآني آفريد؟
• ارتباط حسي كودك و خدا چگونه شكل مي گيرد؟
• آيا براي ايجاد رابطۀ حسي و ملموس در كودك و به اين بهانه كه كودكان با خدا دوست باشند و او را دوست بدارند و باور كنند، مي توان خدا را در حد محسوسات تنزل داد؟
• كودكان و خدا در ادبيات كودك . (نقد نمونه هاي داستاني خلاق)
• آيا انبياء وامامان موجوداتي استثنايي و فوق بشري هستند؟ يا موجوداتي كاملاً زميني و همانند ساير مردمند؟
• قداست و معصوميت امامان كه از آنها موجوداتي متعالي و متفاوت مي سازد، چگونه بايد براي كودكان مطرح شود؟
•  موضوع خليفه و حجة الهي كه در شخص امام متبلور است، چگونه بايد براي كودكان مطرح شود؟
• آيا طرح اين موضوعات از امامان، چهره اي متفاوت و فرا انساني براي كودكان نمي سازد؟
• آيا امامان معصوم و انبياء الهي بايد به عنوان موجوداتي فوق بشري براي كودكان و نوجوانان معرفي شوند؟ اگر چنين اتفاقي بيفتد، آيا كودكان مي توانند چنين شخصيتهايي را بفهمند وبا آنها رابطۀ حسي و عاطفي برقرار كنند؟
• آيا كودكان همواره بايد امامان را در هاله اي از تقدس ببينند؛ يا اينكه براي ارتباط حسي و عاطفي مي توانيم آنان را همانند ساير مردم معرفي كنيم؟ ملاك و مرز اين تفاوت يا همانندي چيست؟

 ب : تصويرگري در داستانهاي كودكان :

  براي به تصوير كشيدن موجودات مجرد مثل فرشتگان و ملائك، شيطان و ديو و جن و پري، چه ضوابطي را بايد رعايت كرد؟

 آيا فرشتگان و ملائك جنسيت دارند و به شكل زن و مرد ظاهر مي شوند؟

·        نشان دادن فرشتگان به صورت زنان يا دختران زيبا و يا مردان جوان زيبا جايز است؟

·        آيا فرشتگان بايد به صورت موجوداتي صاحب بال و پر براي پرواز ظاهر شوند،  يا به صورت موجودات انساني اما نوراني تجسم يابند؟

·        آيا استفاده از فرشتگان و ملائك مقرب در داستانها به عنوان شخصيتهاي فانتزي جايز است؟

·        آيا نشان دادن چهرۀ معصوم (ع) براي كودكان جايز است يا همواره بايد چهرۀآنان را در هاله اي از نور نمايش داد؟

·    در تصويرگري كتابهاي كودكان چگونه مي توان مفهوم خير يا شر را نشان داد؟ آيا اين امر تنها با زشتي و زيبايي قابل نماياندن است؟اگر در تصوير كتاب كودكان همواره آدمهاي خوب را زيبا و موجودات بد را زشت نشان بدهيم، به آنان قضاوت بر اساس ظاهر را نياموخته ايم؟

·    اگر ملاك خوبي و بدي، ظاهر باشد، زيبا شدن ظاهري جادوگران  با استفاده از نيروي جادو، در داستانهاي فانتزي، چگونه براي كودكان قابل توجيه است؟

·    در داستانهاي حيواني، نمونه هاي فراواني وجود دارد كه حيوان ، شخصيت و افعال كاملاً انساني پيدا مي كند و يا به عكس انسان در هيأت حيوان نمايانده مي شود. آيا فرو ريختن مرز بين انسان و حيوان براي كودك اثر تخريبي دارد؟ نگاه ديني، تربيتي و روان شناسي به آن چگونه است؟